110 مین سالگرد تولد بزرگ علوی نگاه به سه دوره از زندگی بزرگ علویهمراه با فیلم مستند (1282-1316 شمسی)
حمید احمدی، مدیر انجمن مطالعات تاریخ شفاهی ایران (برلین) زندگی آقا بزرگ علوی از تولد تا مرگ (13 بهمن 1282 تا 28 بهمن 1375) مصادف بود با سلطنت پنج پادشاه- مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمد شاه، رضاشاه و محمدرضا شاه - و دو دهه ی آخر عمرش مصادف شد با حکومت روحانیون شیعه در ایران. آقا بزرگ تقریباً نزدیک به تمامی سال های قرن بیستم را زیست، دو برابر و نیم عمر دکتر تقی اِرانی یعنی 56 سال پس از مرگ او و نیز دو برابر عمر صادق هدایت یعنی 46 سال پس از مرگ او، زندگی کرد.نیم قرن از زندگی علوی در شرایط تبعید سیاسی و زندان سپری شد. آقا بزرگ از عنفوان جوانی از سن 25 سالگی تا آخرین روزهای عمر یعنی حدود 70 سال از عمرش را قلم زد. از او 27 عنوان کتاب (ترجمه، داستان و رمان و تألیف) در زمینه هایی چند به زبان های فارسی، انگلیسی و آلمانی به یادگار مانده است. بافت خانوادگی اجتماعی آقا بزرگ علوی در 13 بهمن 1282 در تهران در خانه ی پدربزرگش که از بازرگانان سرشناس تهران و نیز از فعالان دوره انقلاب مشروطه بود، به دنیا آمد. پدربزرگ آقا بزرگ، حاج سید محمد صراف که بعدها نام خانوادگی علوی را برگزید، نماینده دوره اول مجلس شورای ملی از صنف تجار تهران بود. او در نخستین سال های آغازین انقلاب مشروطه سه پسر خود به نام های فدایی و پرتو و حسین را برای تحصیل به لوزان سوئیس و آلمان فرستاد. در آن زمان تجاری از بازار به محمد علوی اعتراض کردند، این دسته از بازاریان مذهبی، نام فرنگ را برابر با محل فساد و بی دین شدن جوانانی که به فرنگ فرستاده می‌شدند، تلقی می کردند.ابوالحسن علوی پدر آقا بزرگ و فرزند ارشد محمد علی علوی از آزادیخواهان و مبارزان دوره انقلاب مشروطه بود. محمدعلی جمال زاده نویسنده نامدار در وصف او (در اسفند 1352 در ژنو تحت عنوان «به پاس دوستی 70 ساله با دودمان علوی) می نویسد: «ابوالحسن علوی پسر ارشد محمد علوی با آن که تاجرزاده بود، از همان دوران جوانی اهل ذوق و کمال و آزادی طلب بود و به همراهی حاج سید نصرالله اخوی معروف مسافرتی هم به پاریس (در سال 1905) کرده بود. او از مشروطه طلبان دو آتشه و بسیار فعال و صمیمی بشمار می رفت و با پدرم سید واعظ اصفهانی رفت و آمد داشت و از مریدان خالص و فداکار پدرم محسوب می گردید و پدر هم به او علاقه داشت. وی با پدرم و با چند تن از مشروطه طلبان خالص دیگر از آنجمله حاج سید نصرالله اخوی که او نیز گویا در گوتینگن اقامت داشت همسنگر بود. محمد علی پسر چهارم هم داشت موسوم به پرتو علوی، اهل عرفان و فضل کمال است و در ادبیات امروزی مقام ممتازی دارد.»
مرتضی علوی در زندان ابوالحسن علوی شش فرزند داشت (مرتضی، بدری، آقا بزرگ، مصطفی، شاه زنان و نجمی). مرتضی علوی فرزند ارشد ابوالحسن علوی از سال های آغازین جوانی که محصل «مدرسه سیاسی» تهران بود، وارد عرصه زندگی و مبارزه سیاسی شد. او یکی از سازمان دهندگان اولین اعتصاب اعتراضی محصلین «مدرسه سیاسی» تهران بود علیه قرارداد معروف 1919 وثوق الدوله. مرتضی در رابطه با این فعالیت مبارزاتی بهزندان افتاد. مرتضی علوی حدود 6 سال بعد از این ایام یعنی در سال 1304 شمسی یکی از پایه گذاران «فرقه جمهوری انقلابی ایران» در برلین بود. در سال 1306 شمسی در برلین بیانیه ای به نام این جریان و تحت عنوان «بیان حق» منتشر شد.
دوره کودکی و نوجوانی قدیمی ترین صحنه ای که آقا بزرگ از چهار سالگی اش به خاطر دارد، شنیدن صدای به توپ بستن مجلس شورای ملی و نیز شنیدن صدای آواز عارف قزوینی در منزلشان بود. او در سال 1288 شمسی در تهران وارد مدرسه فرهنگ شد و دوره ابتدائی را در این مدرسه گذراند. از آن جائی که خط اش بد بود، معلم نتوانست خط او را بخواند، یک سال رفوزه شد. او دوره سه ساله دبیرستان را در دبیرستان اقدسیه و دارالفنون تهران طی کرد.
اولین فعالیت سیاسی اعتراضی آقا بزرگ نوجوان در کلاس سوم دبیرستان دارالفنون، مشارکت او در نخستین تظاهرات سیاسی اعتراضی محصلین ایرانی در تهران بود. شعار محصلین معترض در آن روز: مرگ یا استقلال بود. اعتراضات محصلین نسبت به قرارداد 1919 میلادی یعنی به قرارداد وثوق الدوله نخست وزیر وقت ایران با دولت انگلیس، در تاریخ ثبت است. حرکت به آلمان ابوالحسن علوی در سال 1300 شمسی مخفیانه وارد ایران می شود و حدود یک هفته ای در تهران می‌ماند. او در برگشت به آلمان، دو پسرش مرتضی و آقا بزرگ را برای تحصیل به کشور آلمان می آورد. سفر از تهران تا رشت را با درشکه پیمودند و از رشت تا بندر انزلی را با قایق های چوبی پارویی محلی و سپس، سوار بر کشتی و قطار شدند. این سفر از تهران تا برلین سه ماه طول کشید. در این سفر، آقا بزرگ برای نخستین بار سوار قایق چوبی، کشتی و قطار و نیز در اسلامبول، سوار اتومبیل می‌شود.
هفت سال زندگی و تحصیل در آلمان (1307- 1300 شمسی) آقا بزرگ در سن 17 سالگی، دوره دوم دبیرستان را در کشور آلمان ادامه می دهد. در دوره دوم دبیرستان، زبان های انگلیسی و فرانسه پس از زبان آلمانی به عنوان زبان های دوم و سوم تدریس می‌شد. او در مدتی کمتر از دو سال، زبان آلمانی اش به سطحی رسیده بود که می توانست نمایش نامه هایی را به زبان آلمانی بخواند. به تدریج به خواندن برخی آثار نویسندگان نامدار دنیا روی می آورد. یک بار، از سَرِ شب تا صبح، رمان «جنایت و مکافات» اثر داستایوسکی را می بلعد. یک بار، رمان «مزرعه مقدس» اثر تولستوی را حدود 10 صفحه خلاصه نویسی می کند، وقتی نوشته اش را دوباره می خواند، به خود می خندد و می گوید دارم شوخی می کنم. همکلاسان و نیز معلمین او را به عنوان یک کتابخوان جدی و پیگیر می شناسند. بیش از یک سال نمی‌گذرد که نه تنها نصیحت پدر بزرگش را - قرار بود نزد آلمانی ها حتماً نماز بخواند- فراموش می کند بلکه اعتقاد مذهبی اش نیز، پایان می گیرد. آقا بزرگ، شعر یا آثاری مربوط به ایران را به زبان آلمانی می خواند و برای نخستین بار شاهنامه را به زبان آلمانی خواند. بعد از آن به دنبال چاپ فارسی شاهنامه می گردد، وقتی شروع به خواندن می کند، با لغات مشکلی مواجه می شود. یک بار به اتفاق چند دانشجوی ایرانی در آلمان به دیدار حسن تقی زاده به برلین می روند. در آن روز، دانشجویی موضوعی را که نام آن را فساد می گذارد، پیش می کشد و آن اینکه، دختران یا پسران جوانی در تراموای یکدیگر را می بوسند. حسن تقی زاده فراتر از بوسه می رود و آن را فساد نمی‌داند. علوی عبارت تقی زاده را می ستاید و آن را تأثیری متعالی در خود می بیند.
آقا بزرگ به موازات مطالعه ادبی به تئاتر هم می رود و آن را جزو فعالیت های ادبی خود می داند. یک بار به اتفاق برادرش مرتضی به دیدن نمایشنامه «راهزنان» نوشته شیلر رفت. پس از ختم نمایش، بحث و گفتگویی درباره نمایشنامه بین مرتضی و او پیش آمد. در این گفتگو بود که می فهمد، برادرش و یاران برادرش، گویا دارند به راه دیگری می روند. آقا بزرگ جوان در آن روز - که مسیر راهش را در ادبیات می‌دید- به تردید می افتد. با پرسش هایی روبرو می شود که با بینش آن روز او، تعارض پیدا می کند.
بزرگ علوی 24 ساله، هنوز تحصیل دانشگاهی اش - در رشته پداگوژی- را تمام نکرده بود که ناگزیر می‌شود از آلمان به ایران برگردد. این برگشتن مرتبط بود با جریان خودکشی پدرش ابوالحسن علوی در سال 1307 در برلین. یک خودکشی دلخراش یعنی با انداختن خود زیر قطار شهری در شهر برلین، جان می‌سپارد. آقا بزرگ علوی بعد از این حادثه به دلیل عدم امکان تأمین مالی زندگی در آلمان، در زمستان سال 1307 به ایران بر می گردد.
زندگی جدید در ایران آقا بزرگ با ورود به تهران، کوچه های تهران به نظرش تنگ آمدند. آب حوض بو می داد. برای خویشاوندانش معجزه علم و دانایی و وقار به حساب می آمد. روزی پیش مادر بزرگش سیگاری کشید. مادر بزرگ به او اعتراض و گلایه کرد که: ننه، جلوی من سیگار می کشی؟! آقا بزرگ گفت، ببخشید. گویا تقاضای بخشش مورد پذیرش قرار نگرفت. مادر بزرگ گفت، ننه دیگر تمام شد. حالا قبح اش ریخت. این‌ها نخستین درسی هایی بود که آقا بزرگ جوان از آن روزها می گرفت. او متوجه شد که باید تدریجاً خودش را با اوضاع و احوال نگاه کند.
رفتن به شیراز آقا بزرگ در سال 1308 با حقوق ماهانه 30 تومان به عنوان معلم زبان آلمانی به شیراز رفت. محیط مدرسه، برای او تنگ و آزار دهنده است. در همان روزهای اول که با ناظم مدرسه روبرو شد، او را آدمی سبزی پاک کن و خندان و دروغگو یافت. فهمید که با او نمی تواند بسازد. تریاک کشی اغلب معلمین عمامه به سر مدرسه، برای او چندش آور بود. یک بار دعوت آنان را پس نزد و چندپُکی به وافور زد. تا صبح خودش را خاراند. از تریاک کشی وحشت داشت و چون دیده بود که هر دو عمویش تحصیل کرده فرنگ، وقتی به ایران برگشتند، مدت کوتاهی بعد، هر دو تریاکی شدند. آقا بزرگ علوی از مردم شیراز و طبیعت آنجا با خاطره ای دلپذیر بر می گردد.
رفتن به گیلان آقا بزرگ پس از برگشت از شیراز به تهران، کار کوتاه مدتی به عنوان مترجم یک نقشه بردار آلمانی به رشت و لاهیجان می رود. دیده های او و نیز مقایسه ای که بین زندگی اعیان و اشراف رشت و دهقانان گیلان می‌کند، تکان می خورد. این مشاهدات روح حساس و انسان مدار او را می آزارد. زندگی دائی اش در رشت که دوره ای نماینده مجلس بود و نیز پسر دائی اش، سرلشگر یا زندگی اشراف هایی مانند اکبرها و سمیعی ها در رشت را در برابر زندگی دهقانان لاهیجان می گذارد و این منظره ها برای علوی جوان، حالت سحر و جادو پیدا می کند. حاصل این 6-5 ماه زندگی علوی در گیلان، آفرینش داستان کوتاه معروف «گیله مرد» است که چند سال بعد از آن ایام، تدوین و انتشار می دهد.
هفت سال در مدرسه صنعتی تهران (1316-1309) آقا بزرگ علوی پس از برگشت از گیلان به تهران، مدت کوتاهی بعد، کار دبیری زبان آلمانی را در سال 1309 در مدرسه صنعتی تهران شروع می کند. پس از یافتن کاری ثابت، او دو کتابی را که به فارسی ترجمه کرده بود، به چاپ می رساند. دوشیزه اورلئان اثر شیلر و کسب و کار خانم وارن از برنارد شاو.
دیدار با دکتر تقی اِرانی در خرداد 1309، به تصادف با دکتر تقی اِرانی در خیابانی اطراف مجلس شورای ملی برخورد می کند. او یکی دو بار تقی اِرانیِدانشجو را که از دوستان برادرش بود، در برلین دیده بود. مدت کوتاهی بعد، رفت و آمد او به منزل دکتر اِرانی آغاز می‌شود. کتاب کاپیتال مارکس را نزد دکتر اِرانی می خواند. در میان بحث و فحص، گاهی آقا بزرگ خوابش می بُرد. پس از نیم ساعت استراحت و صرف چای که دکتر اِرانی آماده کرده بود، سر حال می آمد. علوی یکی از سه عضو انتشار دهنده مجله «دنیا» بود که پایه گذارآن، دکتر تقی اِرانی بود. سومین عضو، ایرج اسکندری اقتصاددان و فارغ التحصیل از فرانسه بود که در سال 1308 به ایران برگشته بود. مجله «دنیا» در نوع خود نخستین مجله علمی ایران است که آخرین اختراعات و دستآوردهای علم و فن و صنعت و هنر و ... جهان صنعتی آن روز را به آن بخش از جوانان تشنه آگاهی در آن روز جامعه ایران، می شناساند. مجله «دنیا»، از ساختمان اتم می گوید، از نظریه های داروین و فروید و اندیشمندان جهان آن روز، سخن به میان می آورد. آشنایی با صادق هدایت علوی در آن ایامی که در محفل دکتر اِرانی مشارکت می کند، همزمان در محفل ادبی صادق نیز مشارکت داشت و جزو گروه «ربعه» بوده است. آشنائی علوی با هدایت این گونه رخ می نماید: در پائیز سال 1309 است که کتاب «پروین دخت ساسان» را می خواند. بعد از آن، می جوید تا نویسنده آن را بیابد. در زمان کوتاهی با او دیدار می کند. پس از آن دوستی او با صادق هدایت نویسنده این کتاب آغاز می شود.